Mewa wśród przyjaciół

W relacjach osób, które znały Marię Ewę Łunkiewicz-Rogoyską, jeden wątek powtarza się nieodmiennie: jej niezwykły talent do budowania relacji i łączenia ludzi. Kolejne adresy, pod którymi mieszkała z Henrykiem Stażewskim: ulice Ossolińskich, Piękna, Świerczewskiego, stawały się miejscami spotkań i twórczej wymiany warszawskiej elity artystyczno-intelektualnej.

Artyści już przed wojną zamieszkali wspólnie przy ulicy Ossolińskich, nieopodal Teatru Wielkiego, gdzie Henryk Stażewski otrzymał pracownię po Władysławie Skoczylasie^. Mieszkanie to stało się miejscem spotkań warszawskiego świata artystycznego – plastyków i młodych studentów Akademii Sztuk Pięknych. Atmosferę panującą tam opisuje Maja Markusz na podstawie wspomnień Moniki Piwowarskiej: „Byli już ważni, znani, choć nie uznawani przez tradycyjne kręgi miłośników sztuki, a przy tym bardzo życzliwi, serdeczni dla nas młodych, początkujących”¹. Gościł tam w tym czasie także m.in. Tadeusz Wierusz-Kowalski. Maria Ewa Łunkiewicz pojawia się też we wspomnieniach Hanny Nalepińskiej-Pieczarkowskiej, opisującej Bal Prasy w „Adrii” na początku marca 1939 roku². Pisze ona o Marii Ewie jako o postaci nieprzeciętnej i niezwykle popularnej: „Coś wzięła z brata Alberta w charakterze, w talencie. Porzuciła spokojne życie i dobrobyt dla malarstwa. (…) Bardzo kobieca (…) mówiono o niej, że miała uśmiech Giocondy. Może – ale Giocondy zmysłowej, o kocich oczach”³.

Kolejny adres, pod który wraz z Heniem i Mewą przeniosło się awangardowe życie artystyczne w ciemnych czasach stalinizmu, było mieszkanie przy ulicy Piękniej, gdzie zamieszkali wraz z drugim mężem Mewy, Janem Rogoyskim. Anka Ptaszkowska tak go wspomina: „(…) gentelman ginącej rasy, w ciężkich czasach utrzymujący ich wszystkich ze swojej pensji inżyniera, hodujący rośliny, trochę na boku wielkiej pasji sztuki łączącej tamtych dwoje, a jednak uczestniczący we wszystkim z zaangażowaniem, dyskrecją i dystansem”⁴. Mieszkanie przy ulicy Pięknej w wielu wspomnieniach pojawia się jako „magiczny azyl” w trudnych czasach. Od 1949 roku, gdy narzucona stylistyka socrealizmu uniemożliwiła jakiekolwiek jawne działania awangardy, pozostało jednym z niewielu miejsc w Warszawie, gdzie spotykali się twórcy, krytycy i intelektualiści związani ze sztuką nowoczesną. Bywali tu także przedwojenni jeszcze znajomi Marii Ewy, jak Adam Mauersberger z siostrą Zofią Gawlikowską, profesor Jan Żabiński, dyrektor warszawskiego ZOO (sportretowany przez artystkę w 1950 r.), Nikusia Piwowarska, czy nieco później Miron Białoszewski, w którego „Donosach rzeczywistości” ocalały barwnie opisane wspomnienia z Pięknej: „Mewa latała z Heniem. Ale miała męża Jasia. Mieszkali we troje. Z tym, że Henio miał zawsze pokój osobniejszy. Mewa mi tłumaczyła: „Żabiński dzieli ludzi na stadła i odyńców. W stadłach zawsze jest typ A i typ B. Typ A zwykle góruje w układzie energią, przewodzi”. Ona była A. A Henio był typowym odyńcem”⁵. Warto wspomnieć, że od chwili jego założenia Mewa była stałym gościem Teatru na Tarczyńskiej i wierną wielbicielką twórczości Mirona Białoszewskiego, który wspominał: ” Mewa to Mewa. I do szpitala chodziła. Jak leżałem. I jak tylko gdzie był mój wieczór autorski, wlatuję do szatni, zdejmuję palto, patrzę: Mewa z fifką, zdejmuje też palto. Dowiedziała się. Przyszła”⁶. Poeta darzył „Mewę” szacunkiem i sympatią, dedykował jej wiersz „Sprawdzone sobą”, zamieszczony w katalogu pierwszej monograficznej wystawy artystki w 1957 roku w Związku Literatów Polskich. Mewa darzyła także sympatią i przyjaźnią związanych z Teatrem Lecha Emfazego Stefańskiego, partnera Białoszewskiego, Juliana Przybosia, oraz wszechstronnego twórcę i krytyka Bogusława Choińskiego.

O ogromnej roli, jaką odegrał w ich życiu kontakt z Mewą i Heniem, pisali krytycy związani z lubelską grupą „Zamek”, a następnie z galerią „Foksal” – Anka Ptaszkowska i Mariusz Tchorek. „Jeżeli wbrew zewnętrznym uwarunkowaniom zaistniało w Polsce końca lat 50-tych i w latach 60-tych autentyczne środowisko artystyczne” – pisze Anka Ptaszkowska – „to (…) w samym jego środku byli Mewa Łunkiewicz i Henryk Stażewski. To oni zapewniali ciągłość, wcielali tradycję, przekazywali ducha awangardy czyniąc ją żywym doświadczeniem. (…) Otwarci na wszystko i wszystkich, oboje szli ku ludziom (…), a Mewa była żywą anteną wydobywającą na jaw tkwiący w nich twórczy potencjał. Na jej wielki dar nawiązywania kontaktu składała się niezwykła uprzejmość, kobiece uwodzicielstwo oraz stale żywa, ludzka gotowość kochania (…). Świetne maniery Mewy stanowiły także ochronę jej niezależności i jej niekonwencjonalnego życia”⁷. Z kolei Mariusz Tchorek zwraca uwagę na niezwykłą otwartość Marii Ewy Łunkiewicz-Rogoyskiej w stosunku do „młodych”: „To, że Mewa dopuściła mnie do siebie bez egzaminów” – pisze – „do tej pory nie przestało być dla mnie trochę tajemnicze. Miałem 16, ona wówczas 60 lat (…). Nie było to typowe w mieście stwardniałych koterii, kółek z trudem tolerujących przybyszów z zewnątrz”⁸”. W mieszkaniu na Pięknej wieczorami toczyło się bujne życie towarzysko-artystyczne, inspirowane przez „Mewę”: „W obecności ich trojga było bezpiecznie. Ochraniali mianowicie przed wulgarnością, interesownością oraz wszelką formą walki o władzę (…). Odnajdujemy tu moralny i polityczny idealizm awangardy lat 20. – idealizm stanowiący w przypadku Stażewskiego i Mewy Łunkiewicz, rzeczywistą treść ich życia. Stała gotowość zaangażowania się w to, co awangardzie, a więc dobru ogólnemu, może służyć, była u ludzi w ich wieku czymś zdumiewającym, a dla nas młodych – niebywałą wręcz stymulacją” – wspomina Hanna Ptaszkowska⁹. Dyskusje i spotkania na Pięknej – a później na Świerczewskiego – wspomina także Jerzy Ludwiński: „To była nasza przyjaźń z artystami, którą uważam za zaszczyt”¹⁰. Dwa kolejne mieszkania-pracownie Henryka Stażewskiego i Marii Ewy Łunkiewicz-Rogoyskiej było miejscem spotkań młodych krytyków i wybitnych artystów, przede wszystkim tych z kręgu „Krzywego Koła”. Bywali tu – jak wspomina Wiesław Borowski – Aleksander Wat (z którym Mewa zaprzyjaźniła się jeszcze przed wojną) i historyk sztuki Janusz Bogucki. Często organizowano tu nieformalne spotkania i uroczystości, jak choćby powernisażowe przyjęcie z okazji pierwszej indywidualnej wystawy Zbigniewa Gostomskiego 29 lutego 1964 r. Bywali tu także artyści spoza Warszawy, przede wszystkim ze środowiska krakowskiego. Przede wszystkim więc Tadeusz Kantor, admirator malarstwa artystki, odnajdujący w nim wysoko cenioną przez siebie, francuską z ducha „malarską jakość”¹¹. Przyjacielem malarki był także Jerzy Tchórzewski, który pisał w katalogu wystawy w „Krzysztoforach”: „Z Mewą Łunkiewicz łączy mnie wieloletnia i wypróbowana przyjaźń. Mogła ona powstać i może się utrzymać właśnie na zasadzie różnic (…), których nieantagonistyczny charakter pozwala nam wzajemnie wyraźniej widzieć i tym bardziej precyzyjnie i zdecydowanie wypełniać nasze malarskie przeznaczenie”¹².

W 1963 roku Maria Ewa Łunkiewicz-Rogoyska wraz z mężem oraz Henrykiem Stażewskim przeprowadzają się do nowego mieszkania przy ul. Świerczewskiego 64 m. 118 (obecnie Aleja Solidarności). Wraz z nimi na Świerczewskiego przenosi się życie artystyczno-towarzyskie. Anka Ptaszkowska wspominała, że bywało się tam niemal codziennie – były jednak także okoliczności szczególne, jak imieniny Mewy i Adama Mauersbergera, obchodzone w południe w Wigilię Bożego Narodzenia, które były „musującą mieszanką dowcipów, istotnych stwierdzeń i utrzymanych „na krawędzi” wywodów, a ich atmosfera „uodparniała nas na nastrój wigilii rodzinnych”¹³. W pracowni bywali fotografowie Tadeusz Rolke, Irena Jarosińska i Eustachy Kossakowski, i na ich fotografiach zostały utrwalone jej wnętrza i przybywający tam goście. W tym czasie bliską Mewie osobą stał się Edward Krasiński – jak wspomina Anka Ptaszkowska „jedyny Edzio umiał ją uspokoić”, a po śmierci Jana Rogoyskiego Mewa zadecydowała, że „Edzio będzie mieszkał w pokoju Jasia”¹⁴. Wola ta została zrealizowana, a wspólna pracownia artystów jest dzisiaj siedzibą Instytutu Awangardy, kontynuującego tradycje tego niezwykłego Miejsca.

Oczywiście życie towarzyskie środowiska, w którego centrum stali Mewa i Stażewski, nie ograniczało się do ich mieszkań. Równie ważnymi miejscami była kawiarnia SARP-u na ulicy Foksal (gdzie można było ich spotkać codziennie w południe), dom Anki Ptaszkowskiej i jej matki w Zalesiu Górnym, staromiejska galeria Krzywe Koło, wspomniany już Teatr na Tarczyńskiej, a potem plenery w Osiekach – Hanna Ptaszkowska podkreśla, że Maria Ewa Łunkiewicz-Rogoyska odegrała ważną rolę w tworzeniu koncepcji Pleneru, że „jej autorytet i entuzjazm (…) przyciągnął doń wielu wybitnych artystów, dzięki czemu Plener Koszaliński przez kilka lat pełnił ważną rolę w środowisku artystycznym Polski”¹⁵. Zachowała się także wypowiedź samej Mewy, dotycząca roli plenerów: „Cenię wysoko tę możność stworzenia środowiska, bo ono dopiero daje podstawy do łączenia się w grupy, które zawsze przez wspólnotę założeń ideowych i artystycznych rozwijały sztukę malarską”¹⁶. Znakomitym malarskim symbolem plenerowej społeczności jest tableau ze zbiorów Muzeum w Koszalinie, na którym artyści pozostawili swoje miniaturowe malarskie „wizytówki”.

***

Sądzę, że z dzisiejszej perspektywy – świata, w którym wirtualne kontakty zastępują często te rzeczywiste, a instytucjonalizacja życia artystycznego pozornie ułatwia aktywność twórczą – trudno nam właściwie ocenić wartość, jaką może mieć Spotkanie: nie tylko na płaszczyźnie psychologicznej, ale także duchowej i twórczej. Nieco bezradne pozostają tutaj także narzędzia tradycyjnej historii sztuki, która wszakże siłą rzeczy koncentruje się na tym, co namacalne i udokumentowane. Czyż można dowieść, że bez mieszkań Mewy i Henia, bez ich otwartości i umiejętności przyciągania wybitnie utalentowanej, barwnej gromady rozmaitych gości, nie byłoby Galerii Krzywego Koła czy też późniejszej Galerii Foksal, które zaważyły na rozwoju polskiej sztuki awangardowej? Nie ma takiej możliwości, i stąd też zapewne artystyczne życie pozainstytucjonalne w PRL-u (w odróżnieniu od życia instytucjonalnego¹⁷) pozostaje swoistą terra incognita. Ogromne znaczenie ma też oczywiście skromna dokumentacja i niebezpieczeństwo narażenia się na zarzut uprawiania „anegdotycznej” historii sztuki. Jednak bez tego wymiaru trudno właściwie docenić rolę, jaką odegrała w polskiej sztuce Maria Ewa Łunkiewicz-Rogoyska.